«Бала асырап алу тәртібі туралы»

       Өздеріңіз білетіндей, бала асырап алу мәселелері ең өзекті және үнемі назар аударуды қажет етеді.

«Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» Кодексте бала асырап алу тәртібі регламенттеледі, бала асырап алушыларға қойылатын талаптар белгіленеді, бала асырап ала алмайтын адамдар тобы және басқасы  айқындалады. Мен әлі күнге дейін сұрақтар тудыратын бірнеше аспектілерге тоқталғым келеді.

«Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» ҚР Заңының 21-бабына және 28-бабына сәйкес әрбір баланың отбасында өмір сүруге және тәрбиеленуге құқығы бар және отбасында өсіп-өну үшін жағдай жасау мақсатында ата-анасының қамқорлығынсыз қалған бала асырап алуға берілуі мүмкін.

«Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» ҚР Кодексінің (бұдан әрі-Кодекс) 84-бабына сәйкес тууы осы Кодексте белгіленген тәртіппен тіркелген және тек олардың мүдделері үшін толық тән саулығы, психикалық, рухани және адамгершілік жағынан дамуын қамтамасыз ету мүмкіндіктері ескеріле отырып, кәмелетке толмаған балаларға қатысты асырап алуға жол беріледі.

       Электрондық форматта берілген өтініштерге бала асырап алушылардың өздері электрондық-цифрлық қолтаңбамен (бұдан әрі – ЭЦҚ) қол қоюға тиіс, бала асырап алушылардың мүддесі үшін біреудің өтініш беруіне жол берілмейді.

2017 жылдан бастап жетім балалар, ата – аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар туралы, сондай-ақ жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды өз отбасына тәрбиелеуге қабылдауға тілек білдірген адамдар туралы мәліметтерді қамтитын электрондық республикалық дерекқорды енгізу туралы норма қолданысқа енгізілді.

Тиісінше, егер отбасы ерлі-зайыптылар бала асырап алғысы келсе, онда әркім бала асырап алуға үміткер ретінде Республикалық электрондық дерекқорға тіркелуі керек.

Баланың мүдделерін негізге ала отырып, бала асырап алуға тілек білдірген азаматтардың тиісті тұрғын үй жағдайлары, қанағаттанарлық денсаулығы, баланы ең төмен күнкөріс деңгейінен кем емес асырауға, оның толыққанды дамуы мен оқуын қамтамасыз етуге жеткілікті тұрақты табысы болуға тиіс екендігі анықталды. Бала асырап алушылардың соттылығы, денсаулығына қарсы көрсетілімдері болмауға тиіс. Әрине, барлық жағдайлардың ішіндегі ең маңыздысы-баламен тікелей қарым-қатынас орнатылған кезде баламен міндетті түрде қарым-қатынас жасауы тиіс.

      Егер бала асырап алуға үміткерлер ата-анасының қамқорлығынсыз қалған баланы (бөбектер үйі, балалар үйі) таңдаған болса, онда заңда көзделген мерзімде 14 күн ішінде қарым-қатынас жасау үшін екі бала асырап алушы да келіп, сотқа, кейіннен қол қою журналын күндері бойынша ұсынуы тиіс.        Қазақстан Республикасының Балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органына баланы асырап алуға іріктеу үшін бала асырап алуға кандидаттардың олар берілген күннен бастап алты ай ішінде (бала асырап алуға кандидаттардың құжаттарында көрсетілген мерзімдерді қоспағанда) жарамды құжаттарын, сондай-ақ бала асырап алу үшін сотқа ұсынуға назар аударған жөн.

        Аталған талаптардың сақталмауы ҚР АІЖК 65,67-баптарының дәлелдемелердің жарамдылығы мен дұрыстығына қойылатын талаптардың бұзылуына әкеп соғады)

       2016 жылғы сәуірден бастап ата-аналар анасымен ( өгей әкесімен) немесе асырап алынатын баланың (балалардың) әкесімен ( өгей шешесімен) некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) адамдардың туыстарына (азаматтығы мен тұрғылықты жеріне қарамастан) бала асырап алуға келісім берген кезде кодекске өзгерістер енгізілді.

Кодекстің 93-бабына сәйкес ата-аналар туысының бала асырап алуына келісім бере алады.

Туыстар-бұл үлкен атасы мен үлкен әжесіне дейін ортақ ата-бабалары бар туыстық қатынастағы адамдар (Кодекстің 1-бабы).

     Сондықтан туыстық қатынастарды орнату үшін оларды дәлелдеу қажет. Бұл: туу туралы куәлік, бірыңғай ата-аналардың болуын растайтын, туыстық қарым-қатынас фактісін анықтау туралы сот шешімі және т. б. болуы мүмкін

     Әйтпесе, бала асырап алу туралы өтінішті қанағаттандырудан бас тартылады.

Бұл жағдайда біз мұнда баланың туғаннан бастап өз отбасында өмір сүруге және тәрбиеленуге құқығы бар деп көрсетілген «Бала құқықтары туралы» ҚР Заңында көзделген Бала құқықтары бұзылатынын айтамыз. Сотта баланы беру себептерінің бірі-ағасының (апасының) балаларының болмауы көрсетіледі. Заңнамада баланы отбасына орналастырудың көптеген тәсілдері қарастырылған: асырап алуға, қамқоршылыққа, патронатқа, қонақ отбасына және т. б. алуға болады.

Соңғы жылдары республика бойынша жұбайы сотқа баланың әкесі өзінің күйеуі деп жазылған баланы асырап алу туралы өтініш жасаған жағдайлар жиілеп кетті, яғни олардың неке кезеңінде жұбайының сыртта басқа қызбен қарым-қатынасы болғанын, нәтижесінде қыз жүкті болып, баласын отбасына беруге келіскенін түсіндірді. Бұл ретте, ер адам АХАТ-қа әке болуды анықтау туралы өз еркімен өтінішпен жүгінеді, туу туралы куәлікте оны әкесі көрсетеді және кейіннен зайыбында басқа амал болмағандықтан және ол осы баланы қабылдайды, тиісінше оны асырап алу туралы ( отбасы ішіндегі) өтінішпен сотқа жүгінеді .    

  Мұндай жағдайлар «Білім бөлімдері» ММ-нің тұрақты бақылауында болуы тиіс.

      Әдетте, бұл отбасылар баласыз. Әрине, бұл жөнінде көптеген сұрақтар туындайды. Бұл фактілер ерлі-зайыптылар жүкті қызды тауып, оларға баланы немесе суррогат ана болуды ұсынып, жасырын сауда жасауды көрсетуі мүмкін.

  Мұндай жағдайларда әкелікті анықтау кезінде (әкелер) сотқа баламен биологиялық туыстығын растайтын ДНҚ сараптамасының нәтижелерін ұсыну қажет.

      Осылайша, азаматтар бала асырап алу рәсімін сақтамайды, бала асырап алуға үміткер ретінде кезекте тұрмайды, бұл үшін әкімшілік және қылмыстық жауапкершілік көзделген.

«Соттардың бала асырап алу туралы заңнаманы қолдану практикасы туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2016 жылғы 31 наурыздағы № 2 нормативтік қаулысының 3-тармағында осы санаттағы істердің ерекшеліктерін негізге ала отырып, сотқа арызда бала асырап алушылардың өздері, олар асырап алғысы келетін балалар туралы, балалардың тұрғылықты (тұратын) жері, олардың ата-аналары туралы мәліметтердің көрсетілуін, балалардың аға-інілері мен апа-сіңлілерінің (қарындастарының) болуын, асырап алынатын балалардың туу туралы актілер жазбаларында ықтимал өзгерістер туралы, кодекс бала асырап алушы, оларды растайтын дәлелдемелер, сондай-ақ өтінішке қосымшада тізбесі АІЖК-нің 312-бабында қамтылған қажетті құжаттардың болуы.

        Сотқа өтініш беруші, әдетте, асырап алынған ағаларының немесе әпкелерінің болуы туралы ақпаратты әрдайым бере бермейді.

Ал Кодекстің 90-бабына сәйкес әртүрлі адамдардың аға-інілері мен апа-сіңлілерін асырап алуына жол берілмейді.

Іс материалдарына биологиялық ата-аналардың бала асырап алуға келісімі туралы өтініштерінің түпнұсқалары қоса тіркелуге тиіс.

2020 жылдың 1 шілдесінен бастап ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды асырап алған азаматтар психологиялық дайындықтан өткені туралы сертификат ұсынуы керек.

Кодексте бала асырап алу құпиясы мемлекеттің қорғауында екендігі және бала асырап алу фактісі туралы хабардар болған лауазымды адамдар осы құпияны сақтауға міндетті екендігі туралы нормалар көзделгенін атап өткен жөн.

      Бала асырап алу-маңызды және жауапты қадам. Бала үшін нағыз ата-ана болу, оның отбасында жайлы дамуын қамтамасыз ету оңай емес, бұл үлкен еңбек пен жауапкершілік. Бүкіл қоғамның міндеті-негізгі мақсаттың орындалуын қамтамасыз ету-әр бала отбасында өсуі керек.

Ақмола облысының кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі Мамандандырылған ауданаралық сотының

Төрағасы                                                                              А.    Жуматова